ભારતમાં સેક્સ વર્ક અને જાતીય હિંસા વચ્ચેના જટિલ સંબંધ : મહિલા અને બાળકો સાથે બિન-સહમતિ વિનાની જાતીય અત્યાચારની વધતી ઘટનાઓમાં શું દેહ વ્યાપાર મદદરૂપ થઈ શકે?

જય શાહ

મુંબઈ: મુંબઈ અને મહારાષ્ટ્રમાં સેક્સ વર્કર્સ, ભારતના અન્ય ઘણા સ્થળોની જેમ, સમાજમાં એક જટિલ અને બહુપક્ષીય ભૂમિકા ભજવે છે. છંતા તેમનું કાર્ય ઘણીવાર કલંકિત અને હાંસિયામાં ધકેલાઈ જાય છે, પરંતુ તેઓ વિવિધ રીતે સામાજિક અને આર્થિક માળખામાં પણ યોગદાન આપે છે. અહીં ધ્યાનમાં લેવાની વાત એ છે કે, આ બદનામ ગણાતો વ્યવસાયનો અભ્યાસ કરીએ તો એ તારણોમાં કેટલાક તથ્થો બહાર આવ્યા છે, કે કેવી રીતે સેક્સ વર્કર્સ, તેમના વ્યવસાય દ્વારા, સંભવતઃ માંગને બિન-સહમતિ વિનાની જાતીય પ્રવૃત્તિઓથી દૂર કરી શકે છે, જેનાથી બળાત્કારના કેસોમાં આડકતરી રીતે ઘટાડો થાય છે. જો કે, આ સંવેદનશીલતા સાથે આ ચર્ચાનો સામાજીક વિષય એ છે, કે આ વ્યવસાય 300 વર્ષ પુરાણો હોવા છંતા હજુ પણ તેને સામાજીક કે કાયદાકિય સમર્થન સ્વિકારવામાં કેટલાક પાસઓ આડે આવી રહ્યા છે. હાલના પરીપેક્ષ્યમાં મહિલા અને બાળકો પર જાતિય અત્યાચારની વધતી ઘટનાઓમાં દેહ વ્યાપાર સેક્સુઅલ માંગને ખાળવામાં શું મદદરૂપ થઈ શકે? જુદા જુદા અહેવાલો અને અભ્યાસ સૂચવે છે કે, પુરુષોની જાતિય ભૂખ સંતોષવા માટે સેક્સ વર્કને કાયાદકિય અને સામાજીક માળખામાં લાવીને મહિલાઓ સાથે બિન-સહમતિ વગરના અપરાધને કંઇક અંશે કાબુ કરી શકાય છે. મુંબઈની કોર્ટમાં કેટલાક કેસમાં કોર્ટે અવલોકન કર્યું છે કે, નિયમ મુજબ, માત્ર જાહેરમાં જ સેક્સ વર્ક ગુનો ગણાય છે. મુંબઈ હાઇકોર્ટે પણ પુરુષોની કામવાસનાને નિયંત્રિત રાખવા જોરદાર કટાશ કર્યો છે, ન્યાયાધીશોએ તેની ટિપ્પણીમાં કહ્યું કે, જરૂર છે, “બેટા પઢાવો અને બેટી બચાવો”, ત્યારે કામ લીલાને સંતોષવા શું કરી શકાય જેથી કરીને મહિલાઓને બાળકી ઉપર પર અત્યાચાર અટકી શકે?!!

મુંબઈમાં સેક્સ વર્કનો ઈતિહાસ બ્રિટિશ વસાહતી યુગ દરમિયાન 18મી સદીનો છે. જો કે, ચોક્કસ પ્રારંભિક બિંદુને નિર્ધારિત કરવું મુશ્કેલ છે. સંક્ષિપ્ત સમયરેખા અનુસાર 1700મી સદીમા બ્રિટિશ ખલાસીઓ અને સૈનિકોને પૂરી પાડતા બંદર શહેર તરીકે મુંબઈ તે સમયે બોમ્બેમાં સેક્સ વર્કનો ઉદભવ થયો. એ પછી 1800 સેન્ચુરીમાં કમાથીપુરા, ફોકલેન્ડ રોડ અને ગ્રાન્ટ રોડ જેવા વિસ્તારોમાં વેશ્યાગૃહો અને રેડ-લાઇટ વિસ્તારો સાથે સેક્સ વર્ક વધુ સંગઠિત બન્યું. 1900 સેન્ચુરીમાં સેક્સ વર્ક સતત વધતું રહ્યું, મુંબઈ સેક્સ ટ્રાફિકિંગ અને કોમર્શિયલ સેક્સ વર્કનું હબ બન્યું.

મુંબઈમાં સેક્સ વર્ક માટેના કેટલાક સૌથી જાણીતા વિસ્તારો 

કમાથીપુરા મુંબઈના સૌથી જૂના અને સૌથી મોટા રેડ-લાઈટ વિસ્તારોમાંનો એક, ફોકલેન્ડ રોડ (હવે મૌલાના આઝાદ રોડ તરીકે ઓળખાય છે) કે જે અન્ય ઐતિહાસિક રેડ-લાઇટ વિસ્તાર છે, ગ્રાન્ટ રોડ તેના વેશ્યાલયો અને સેક્સ વર્ક માટે જાણીતું છે, સોનાપુર અંધેરી પૂર્વ પડોશમાં એક રેડ-લાઇટ વિસ્તાર છે. ભિવંડી કે જે મુંબઈની નજીક આવેલું એક શહેર, જે તેની મોટી સંખ્યામાં વેશ્યાલયો માટે જાણીતું છે. એક અભ્યાસ મુજબ મુંબઈમાં માત્ર આ વિસ્તારો જ નથી જ્યાં સેક્સ વર્ક થાય છે, આ વ્યવસાય આ વિસ્તારો પૂરતો મર્યાદિત નથી. પરંતુ સમાયત્તરે વિસ્તારો બદલાયા છે. મુંબઈમાં વિવિધ NGO અને અભ્યાસના સ્રોત અનુસાર સેક્સ વર્કર્સની અંદાજિત સંખ્યા 100,000 થી 200,000 સમય અનુસાર થવા જાય છે. સેક્સ વર્કના પ્રકારમાં સ્ટ્રીટ બેઝ્ડ સેક્સ વર્ક, વેશ્યાલય આધારિત સેક્સ વર્ક, હોમ બેઝ્ડ સેક્સ વર્ક, એસ્કોર્ટ સેવાઓ, ઓનલાઈન સેક્સ વર્કની સેવાઓ જોવા મળે છે.

સંમતિપૂર્ણ જાતીય જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવામાં સેક્સ વર્કરોની ભૂમિકા

સર્વસંમતિપૂર્ણ સેક્સ વર્ક અને બિન-સહમતિયુક્ત જાતીય હિંસા વચ્ચેનો તફાવત, સેક્સ વર્કર્સની સલામતી અને સુખાકારી પર કલંક અને અપરાધીકરણની અસર, જાતીય હિંસાના મૂળ કારણોને સમજવા અને સંમતિની સંસ્કૃતિને પ્રોત્સાહન આપવાના પ્રયાસો કરવા અને સેક્સ વર્કર્સની એજન્સી અને સ્વાયત્તતા તેમજ તેઓ જે સામાજિક પડકારોનો સામનો કરે છે, તે સ્વીકારવું મહત્વપૂર્ણ છે.

સેક્સ વર્કરોને કાયદાકીય મુદ્દા સહિત અસંખ્ય પડકારોનો કરવો પડી રહ્યો છે સામનો 

કેટલીક સમસ્યઓ પૈકી કાનૂની સમસ્યાઓ, જેમાં અપરાધીકરણ મુંખ્ય છે, સેક્સ વર્કને અનૈતિક ટ્રાફિક (નિવારણ) અધિનિયમ, 1956 (ITPA) હેઠળ ગુનાહિત કરવામાં આવે છે, જે સેક્સ વર્કર માટે કાનૂની રક્ષણ અને સેવાઓ મેળવવાનું મુશ્કેલ બનાવે છે. કાયદાઓ ઘણીવાર અસ્પષ્ટ હોય છે, જે કાયદાના અમલીકરણ દ્વારા મનસ્વી ધરપકડ અને સતામણી તરફ દોરી જાય છે. મજૂર અધિકારોનો અભાવના લીધે સેક્સ વર્કર્સને કામદારો તરીકે ઓળખવામાં આવતા નથી, તેમને મજૂર અધિકારો અને રક્ષણનો ઇનકાર કરે છે.

સામાજિક સમસ્યાઓ, કલંક અને ભેદભાવ

સેક્સ વર્કરોને સામાજિક બાકાત, કલંક અને ભેદભાવનો સામનો કરવો પડે છે, જેના કારણે આરોગ્યસંભાળ, શિક્ષણ અને અન્ય સેવાઓનો ઉપયોગ કરવો મુશ્કેલ બને છે.  હિંસા અને દુરુપયોગ: સેક્સ વર્કર્સ હિંસા, દુર્વ્યવહાર અને ક્લાયન્ટ્સ, પિમ્પ્સ અને કાયદાના અમલીકરણ દ્વારા શોષણ માટે સંવેદનશીલ હોય છે. આરોગ્યના જોખમો: સેક્સ વર્કર્સને આરોગ્યસંભાળ અને સલામત કામ કરવાની પરિસ્થિતિઓના અભાવને કારણે HIV/AIDS, STIs અને અન્ય સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓના વધુ જોખમોનો સામનો કરવો પડે છે.

આર્થિક સમસ્યાઓ: ગરીબી અને મર્યાદિત વિકલ્પો: ગરીબી અને વૈકલ્પિક આજીવિકાના વિકલ્પોના અભાવને કારણે ઘણી સેક્સ વર્કરોને જબરજસ્તીથી આ વ્યવસાયમાં ધકેલવામાં આવે છે.  શોષણ: વેશ્યાલયના માલિકો અને ગ્રાહકો દ્વારા શોષણ કરવામાં આવે છે, તેમને વાજબી વળતર અને સલામત કામ કરવાની પરિસ્થિતિઓનો ઇનકાર કરવામાં આવે છે.

ભારતમાં કેટલીક સંસ્થાઓ અને પહેલો આ મુદ્દાઓને ઉકેલવા અને સેક્સ વર્કરોના અધિકારો અને સુખાકારીને પ્રોત્સાહન આપવા માટે કામ કરી રહી છે.